شبکه معاملاتی غیرشفاف یا استخر سیاه (Dark Pool) چیست؟

شاید تابه‌حال اخبار ممنوعیت مبادلات غیر‌شفاف در بورس را شنیده باشید. یا نام معاملات بلوکی را در اخبار اقتصادی خوانده باشید. آیا اطلاعاتی در این زمینه دارید؟ اصلاً کریپتوکارنسی چیست؟ آیا می‌دانید شبکه معاملاتی غیرشفاف به دنیای معامله ارز دیجیتال هم راه پیدا کرده‌ است؟

در این مقاله به بررسی مفهوم معامله‌ی غیرشفاف یا استخرهای سیاه معامله می‌پردازیم و معایب و مزایای این معاملات را بررسی می‌کنیم. با ما همراه باشید تا با اصطلاح dark pool در کریپتوکارنسی بیشتر آشنا شویم.

معاملات غیرشفاف چطور انجام می‌شوند؟

سیستم معاملات غیر‌شفاف در بازارهای مختلف مالی مانند بورس، به مؤسسات امکان خرید و فروش ابزارهای مالی چون اوراق بهادار و مشتقات آن یا سایر ابزارهای این‌چنینی را بدون انتشار جزئیاتی از معامله می‌دهد. این یک روش جایگزین برای معاملات عادی در بورس اوراق بهادار و سایر بازارهای مالی است.

به این سیستم معاملاتی Dark Pool به معنای «استخر سیاه» گفته می‌شود. در این شبکه معاملاتی، اطلاعات معاملات انجام شده در دفترچه‌ی ثبت سوابق بازار وارد نمی‌شود و این تبادلات برای عموم قابل‌مشاهده نیست.

در یک جمله می‌توان گفت: شبکه معاملاتی غیرشفاف عمومی نیست و سابقه‌ی معاملات آن نیز برای عموم منتشر نمی‌شود.

استخرهای سیاه در دهه ۹۰ زمانی که کمیسیون بورس و اوراق بهادار آمریکا (SEC) به کارگزاران اجازه داد تا بلوک‌های بزرگی از سهام را معامله کنند، پدید آمدند. تجارت الکترونیک و حکم SEC در سال ۲۰۰۷ که برای افزایش رقابت و کاهش هزینه‌های تراکنش طراحی شده بود، باعث افزایش تعداد استخرهای سیاه شده.

dark pool می‌تواند هزینه‌های کمتری نسبت به صرافی‌ها دریافت کند؛ زیرا بیشتر آنها در یک شرکت بزرگ قرار دارند و لزوماً یک بانک مسئولیت آنها را به عهده ندارد.

نقدینگی در گردش در این تبادلات، «نقدینگی استخر سیاه» نام دارد و معاملات در این شبکه‌ها عموماً به‌صورت معامله‌ی بلوکی انجام می‌گیرد. معاملات بلوکی (Block Trades)، به تراکنش‌ها یا تبادلات با حجم بالا و مبالغ از پیش تعیین شده گفته می‌شود.

استخرهای سیاه صرافی‌های خصوصی برای معاملات اوراق بهادار هستند که عموم سرمایه‌گذاران نمی‌توانند به آن دسترسی پیدا کنند. نام این صرافی‌ها اشاره‌ای به عدم شفافیت کامل آنها دارد. استخرهای سیاه اساساً برای تسهیل تجارت بلوکی توسط سرمایه‌گذاران نهادی ایجاد شد که نمی‌خواستند با سفارش‌های بزرگ خود بر بازارها تأثیر بگذارند و قیمت‌های نامطلوبی را برای معاملات خود به دست آورند.

تاریخچه شبکه معاملاتی غیرشفاف

معاملات غیرشفاف یا استخرهای سیاه نخستین‌بار در سال ۱۹۸۰ میلادی مورداستفاده قرار گرفتند. در این زمان برخی مؤسسات بزرگ برای تبادل حجم بالایی از اوراق بهادار، تصمیم به استفاده از شبکه معاملاتی غیرشفاف گرفتند. آن‌‌ها قصد داشتند کلیّت بازار را از تأثیر مبادلات بزرگ خود مصون نگه دارند؛ بر روند آن تأثیر چشم‌گیری نداشته باشند و ضرری به بازار و سایر سرمایه‌گذاران خرد وارد نکنند.

در ابتدا هدف این سیستم به‌طورکلی همین بود؛ نتایج مثبتی از استخرهای سیاه حاصل می‌شد و این شبکه در بازارهای مالی و بورس ایالات متحده آمریکا بسیار محبوبیت پیدا کرد. سرمایه‌گذاران بزرگ بدون آنکه برای سایر سرمایه‌داران و معامله‌گرها نوسان شدید یا ضرری ایجاد کنند؛ معاملات بزرگ خود را در سکوت و بدون انتشار اخبار انجام می‌دادند.

به‌مرورزمان با افزایش تقاضا برای انجام معاملات در این سیستم، گاهی استخرهای سیاه در جهت نامطلوب استفاده می‌شد و عدم شفافیت آن‌ها زمینه‌ی انجام مبادلات فراقانونی را ایجاد می‌کرد. این مشکلات سبب شد تا حدودی حجم این معاملات کاهش پیدا کند، اما شبکه غیرشفاف معاملاتی هیچ‌وقت به طور کامل از بین نرفت و همچنان در بازارهای مختلف مورداستفاده قرار می‌گیرد.

منطق وجود شبکه معاملاتی غیرشفاف

گزینه‌های موجود برای یک سرمایه‌گذار نهادی بزرگ را در نظر بگیرید که می‌خواست یک میلیون سهم از سهام XYZ را قبل از ظهور معاملات غیر بورسی بفروشد. این سرمایه‌گذار می‌تواند از دو روش این کار را انجام دهد:

• سفارش را از طریق یک معامله‌گر در طول یک یا دو روز انجام دهد و امیدوار باشد که VWAP مناسبی (قیمت متوسط ​​وزنی حجمی) داشته باشد. به‌عنوان‌مثال، سفارش را به پنج قسمت تقسیم کند و ۲۰۰۰۰۰ سهم در روز بفروشد.
• مقدار کمی را بفروشد تا زمانی که خریدار عمده‌ای پیدا شود و مایل باشد کل سهام باقیمانده را تصاحب کند.

تأثیر بازار فروش یک میلیون سهم XYZ بدون توجه به اینکه سرمایه‌گذار کدام گزینه را انتخاب کرده است، همچنان می‌تواند قابل‌توجه باشد. زیرا امکان مخفی نگه‌داشتن هویت یا قصد سرمایه‌گذار در معاملات بورس وجود نداشت. استخرهای سیاه یکی از راه‌حل‌های این مسائل بود.

اهمیت استفاده از شبکه معاملاتی غیرشفاف

ماهیت شبکه معاملاتی غیر شفاف را با وضعیت کنونی مقایسه کنید که در آن یک سرمایه‌گذار نهادی می‌تواند از یک استخر سیاه برای فروش یک بلوک یک میلیونی استفاده کند. فقدان شفافیت در واقع به نفع سرمایه‌گذار نهادی عمل می‌کند، زیرا ممکن است منجر به قیمت واقعی بهتری نسبت به فروش در بورس شود. توجه داشته باشید که ازآنجایی‌که شرکت‌کنندگان در استخر سیاه قصد معامله خود را قبل از اجرا به صرافی اعلام نمی‌کنند، هیچ دفترچه سفارشی برای عموم قابل‌مشاهده نیست.

جزئیات اجرای معامله تنها پس از تأخیر در نوار تلفیقی منتشر می‌شود. فروشنده نهادی شانس بیشتری برای یافتن خریدار برای بلوک سهام کامل در یک استخر سیاه دارد، زیرا این یک انجمن اختصاص‌داده‌شده به سرمایه‌گذاران بزرگ است. در صورت استفاده از نقطه میانی قیمت پیشنهادی و درخواستی برای معامله، امکان بهبود قیمت هم وجود دارد. البته، فرض بر این است که هیچ نشت اطلاعاتی از فروش پیشنهادی سرمایه‌گذار وجود ندارد.

مزایای استفاده از شبکه معاملاتی غیرشفاف چیست؟

۱. نخستین و مهم‌ترین مزیت استخرهای سیاه، عدم تأثیر روانی و احساسی بر بازار و نوسان‌های آن است. معاملات با حجم بالا همیشه تأثیر بسیار چشم‌گیری بر بازارهای اقتصادی مختلف دارد و در روند بازار تغییرات اساسی ایجاد می‌کند. اما درصورتی‌که از انجام چنین معاملات بزرگی اخباری منتشر نشود؛ تأثیری بر روند همیشگی بازار نخواهد داشت و نوسانات غیرقابل‌کنترل ایجاد نخواهد شد.

۲. به دلیل آنکه این معاملات به‌صورت تقریباً محرمانه انجام می‌شود، خبری از حضور واسطه‌ها و ایجاد قیمت‌های غیر‌واقعی توسط آن‌ها در معاملات غیر‌شفاف نیست. قیمت‌ها در این معاملات معقول و واقعی هستند و از میانگین بالاترین و پایین‌ترین قیمت بازار، بهترین نرخ برای انجام معامله انتخاب می‌شود.

۳. نرخ معامله‌ی غیر‌شفاف به دلیل آنکه این معاملات عموماً به‌صورت بلوکی انجام می‌شوند، قبل از شروع فرایند معامله به طور دقیق و قطعی تعیین می‌شود. بنابراین دو طرف تراکنش مطمئن هستند که در طول معامله قیمت تغییر نخواهد کرد، لغزشی نخواهد داشت و امکان ندارد که معامله به دلیل تغییر قیمت ناگهانی لغو شود.

۴. دلیل اصلی به‌وجودآمدن استخرهای سیاه به‌خاطر وعده آنها برای کاهش قابل‌توجه تأثیر بازار سفارش‌های بزرگ بود. در نتیجه فروش بلوک‌های بزرگ سهام، فروشندگان بیش از آنچه که می‌خواهند برای معاملات خرید پرداخت و قیمت‌های کمتری نسبت به معاملات فروش دریافت می‌کنند. ویژگی شفافیت کامل بازارهای عمومی به نفع سرمایه‌گذاران بزرگ نیست، زیرا اهداف تجاری آنها برای همه قابل‌مشاهده است.

در مقابل، ازآنجایی‌که استخرهای سیاه برای عموم قابل‌دسترسی نیستند و کاملاً غیرشفاف هستند، می‌توان از معاملات بلوکی بزرگ عبور کرد بدون اینکه سرمایه‌گذاران خرد در مورد طرف‌های درگیر، اندازه معامله یا قیمت اجرا آگاه شوند. در نتیجه، معاملات انجام شده در استخرهای سیاه تأثیر بازار بسیار محدودی در مقایسه با معاملات مشابه انجام شده در مبادلات عمومی خواهد داشت.

۵. ازآنجایی‌که استخرهای سیاه معمولاً فقط بازیکنان بزرگی را به‌عنوان شرکت‌کننده دارند، سفارش‌های بزرگ می‌تواند توسط اپراتور استخر با قیمت‌هایی مناسب‌تر از قیمت‌های موجود در مبادلات عمومی مطابقت داده شود. برای مثال، تقاطع سفارش‌ها در نقطه میانی بهترین قیمت‌های پیشنهادی و درخواستی منجر به قیمت بهتری برای خریدار و فروشنده خواهد شد.

۶. معاملاتی که در استخراج سیاه انجام می‌شوند هزینه مبادله‌ای ندارند. این می‌تواند در طول زمان باعث صرفه‌جویی قابل‌توجهی در هزینه شود.

شبکه معاملاتی غیرشفاف چه مشکلاتی می‌توانند ایجاد کنند؟

تمامی سیستم‌هایی که توسط بشر توسعه پیدا می‌کنند در کنار مزایایی که دارند و سهولتی که ایجاد می‌کنند، مسلماً بی‌نقص هم نخواهند بود. شبکه معاملاتی غیرشفاف نیز از این امر مستثنی نیست. استفاده از چنین معاملاتی علاوه بر مزایایی که دارد بدون شک، مشکلاتی را نیز می‌تواند ایجاد کند. در ادامه به بررسی معایب استفاده از سیستم‌های استخراج سیاه خواهیم پرداخت.

۱. یکی از دلایل اصلی مخالفان این معاملات، نبود تضمین یا قطعیت برای انجام تبادل با بهترین قیمت است. آن‌ها معتقدند امکان دارد یکی از طرفین معامله یا مؤسسات واسطه نرخ را باتوجه‌به منافع خود تعیین کنند.

۲. مشکل بعدی که ممکن است این تراکنش‌ها یا معاملات در بازارهای مختلف ایجاد کنند، غیرواقعی شدن قیمت‌های در صرافی‌ها و بازارهای شفاف است. در تمامی بازارها، تبادلات تعیین‌کننده‌ی قیمت‌ها هستند. درصورتی‌که بخش بزرگی از تبادلات در هر بازاری محرمانه و بدون انتشار جزئیات انجام شود، نرخ مبادلات معمولی و شفاف بازار دیگر واقعی نخواهد بود.

۳. اگر بخشی از معامله‌گران با فرکانس بالا (High Frequency Trading) یا HFT (این معامله‌گران از طریق نرم‌افزارها در کسری از ثانیه معاملات متعدد انجام می‌دهند)، به اطلاعات معاملات غیر‌شفاف دسترسی پیدا کنند، می‌توانند با پنهان شدن پشت ابعاد یک معامله غیرشفاف و تغییر شرایط بازار با ایجاد معاملات بزرگ از طریق این داده‌ها اقدام به معامله کنند و از این طریق از معامله‌گران ناآگاه سوءاستفاده کنند.

۴. استفاده از روش Pinging، یکی دیگر از اختلالاتی است که شبکه معاملاتی غیرشفاف می‌تواند در بازار ایجاد کند. از این طریق تعداد زیادی سفارش خرد ارسال می‌شود تا یک سفارش کلان پشت آن‌ها پنهان شود. پینگینگ، برای طرفین حاضر در معامله‌ی غیر‌شفاف بسیار سود‌آور و برای روند کلی بازار به‌شدت زیان‌بار است.

۵. قیمت‌هایی که معاملات با آن‌ها در استخرهای سیاه انجام می‌شود ممکن است از قیمت‌های نمایش‌داده‌شده در بازارهای عمومی متفاوت باشد. این اتفاق سرمایه‌گذاران خرد را در ضرر بزرگی قرار می‌دهد. برای مثال، اگر تعدادی از مؤسسات بزرگ به طور مستقل تصمیم بگیرند که دارایی‌های خود را بفروشند و فروش در یک استخر سیاه با قیمتی بسیار کمتر از قیمت بورس عمومی انجام شود، خریداران خرده‌فروشی که از فروش انجام شده بی‌اطلاع هستند،‌متحمل ضرر خواهند شد.

۶. فقدان شفافیت در استخرهای سیاه می‌تواند منجر به اجرای ضعیف معاملات یا سوء استفاده‌هایی مانند پیشروی (خرید یا فروش برای حساب شخصی خود بر اساس دانش قبلی از سفارش‌های مشتری برای یک اوراق بهادار) شود. تضاد منافع هم یک احتمال است. برای مثال، معامله‌گران اختصاصی اپراتور استخر می‌توانند با مشتریان استخر معامله کنند. کمیسیون بورس و اوراق بهادار قبلاً به تخلفات اشاره کرده و برخی از بانک‌هایی را که دارای استخرهای سیاه هستند جریمه کرده است.

۷. مایکل لوئیس در کتاب پرفروش خود به نام «شورش وال‌استریت» اشاره می‌کند که عدم شفافیت استخرهای سیاه، سفارش‌های مشتری را در برابر شیوه‌های تجاری غارتگرانه شرکت‌های تجاری با فرکانس بالا آسیب‌پذیر می‌کند. یک شرکت تجاری با فرکانس بالا، سفارش‌های کوچک را به‌منظور شناسایی سفارش‌های پنهان بزرگ در استخرهای سیاه ارسال می‌کند. هنگامی که چنین سفارشی شناسایی شد، شرکت آن را پیشتاز خواهد کرد و به هزینه شرکت‌کننده در استخر سود می‌برد.

شبکه معاملاتی غیرشفاف در بازار ارز دیجیتال

ارزهای دیجیتال و صرافی‌های ارز دیجیتال در چند سال اخیر تبدیل به یکی از ارکان اصلی اقتصاد جهانی شده‌اند و بیشتر ابزارها و راهکارهایی که در بازارهای سنتی مالی مورداستفاده قرار می‌گرفتند، به بازار رمزارزها نیز راه پیدا کردند. استخرهای سیاه نیز یکی از سیستم‌های تسهیل‌کننده معاملات در بازارهای سنتی مالی مانند بورس بود که به بازار کریپتو راه پیدا کرد.

استخراج سیاه یک دفتر سفارش جداگانه است که برای بقیه بازار قابل‌مشاهده نیست. هر معامله‌گر فقط سفارش‌های خود را می‌داند. این به معامله‌گران اجازه می‌دهد تا به طور ناشناس سفارش‌های خرید یا فروش بزرگ را بدون نشان‌دادن علاقه خود به سایر معامله‌گران انجام دهند.

معاملات غیر‌شفاف در بازار رمزارزها به‌صورت غیر‌متمرکز انجام می‌شود و به آن‌ها “استخراج سیاه غیر‌متمرکز” گفته می‌شود. برخی از پلتفرم‌های معامله ارزدیجیتال ، شرایط اجرای چنین معاملاتی را برای سرمایه‌داران بزرگ بازار رمزارز فراهم می‌کنند.

این پلتفرم‌ها برای تأمین امنیت معاملات از پروتکل‌های دقیق تأیید امنیت دیجیتالی استفاده می‌کنند. همچنین برای تأیید صحت و شفافیت معامله‌ی در حال انجام بلاکچین‌‌ها از پروتکل اثبات با دانش صفر (Proof zero knowledge)، استفاده می‌کنند. این پروتکل با رعایت کامل قوانین حریم شخصی در بلاکچین و حفظ اطلاعات و داده‌های طرفین معامله، هویت دیجیتال آ‌ن‌ها را به طور دقیق بررسی و تأیید می‌کند.

قبل‌تر اشاره کردیم که یکی از مشکلات شبکه معاملاتی غیر‌شفاف در بازارهای سنتی، امکان نفوذ یکی از طرفین معامله به‌منظور تغییر قیمت از پیش تعیین شده است. اما در نوع غیر‌متمرکز این معاملات، امکان نفوذ هیچ شخصی برای تغییر رقم معامله وجود ندارد و نرخی که از پیش تعیین شده، به‌هیچ‌عنوان قابل دست‌کاری نخواهد بود.

باتوجه‌به ماهیت محرمانه‌ی شبکه معاملاتی غیرشفاف ، انجام معاملات در این شبکه می‌تواند از ایجاد نوسانات شدید در بازار رمزارزها جلوگیری کند. زیرا هنگامی که یک سرمایه‌دار بزرگ تصمیم به خریدوفروش ارز دیجیتال می‌گیرد؛ انتشار خبر این معامله بازار را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد و روند استاندارد آن را تغییر می‌دهد. این تغییرات ناگهانی برای تریدرها و سرمایه‌گذاران خرد کریپتوکارنسی می‌تواند زیان‌بار باشد. عدم انتشار اخبار معاملات سنگین، از چنین نوساناتی جلوگیری خواهد کرد.

دسترسی به شبکه معاملاتی غیرشفاف

در ابتدا، استخر استخراج سیاه به‌گونه‌ای راه‌اندازی شدند که تنها سرمایه‌گذاران بزرگ و نهادی بتوانند سفارش‌های بزرگ سهام را با سرمایه‌گذاران بزرگ و نهادی دیگر خریدوفروش کنند، بدون اینکه تأثیر زیادی بر قیمت داشته باشد. اکنون دیگر این‌طور نیست. استخرهای سیاه، درست مانند بورس اوراق بهادار، به همه افرادی که می‌خواهند در آن معامله کنند اجازه دسترسی می‌دهد.

برای این کار آنها نیاز به سفارش خریدوفروش دارند. برای جذب سفارش‌های بیشتر و بیشتر، بسیاری از استخرهای سیاه اکنون سفارش‌های کوچک‌تر، با معاملات کوچک‌تر را به استخرهای خود اجازه می‌دهند تا نقدینگی بیشتری ایجاد کنند. سفارش‌های اجرا شده در استخرهای سیاه طی سال‌های اخیر به طور پیوسته در حال کاهش بوده است و استخرهای سیاه دیگر تنها متعلق به مؤسسات بزرگ نیستند.

استخراج سیاه، بهترین راه معاملات کلان

همان‌طور که خواندید، شبکه معاملاتی غیرشفاف در کنار مزایایی که دارد مشکلاتی نیز می‌تواند ایجاد کند. این سیستم تنها در همان سال‌های نخست توانست طرفداران بسیاری پیدا کند، اما به‌مرورزمان با پیدا شدن ابعاد سیاه استخرهای سیاه، مؤسسات و سرمایه‌گذاران سعی کردند از این شبکه برای ثبات و امنیت بیشتر مبادلات اقتصادی و بازارهای مالی، دور بمانند.

اما شبکه معاملاتی غیرشفاف همچنان پابرجاست و همان‌طور که اشاره کردیم، به بازار رمزارزها نیز راه پیدا کرده است. در دنیای ارز دیجیتال شرایط این معاملات تا حدودی مطلوب‌تر، امن‌تر و منطقی‌تر است. اما به دلیل آنکه مؤسسه‌های بزرگ اقتصادی سهم چندانی در این بازار ندارند، معامله غیر‌شفاف رمزارز در حال حاضر رونق چندانی ندارد. بارها اشاره کردیم که استخر سیاه مناسب معاملات کلان و با حجم بالاست؛ بنابراین برای انجام مبادلات خرد خود بهتر است همچنان از صرافی‌‌های ارز دیجیتال استفاده کنید.