دایره المعارف اینترنتى ویکى پدیا
ویکى پدیا دایره المعارف اینترنتى است که مطالب آن رایگان در اختیار کاربران قرار دارد و این مطالب حاصل تشریک مساعى داوطلبانه کاربران است. این سایت اینترنتى که از سال ۲۰۰۱ ایجاد شده به یکى از محبوب ترین وپرمراجعه ترین سایت هاى مرجع تبدیل شده به طورى که تا زمان نگارش این مقاله ۱۹۵ زبان مستقل را پوشش داده و روزانه ۵۰ میلیون مراجعه کننده دارد. از یک و نیم میلیون مقاله اى که در این سایت گنجانده شده و رو به افزایش است فقط نیم میلیون به زبان انگلیسى، ۲۰۰ هزار مقاله به زبان آلمانى و ۱۰۰ هزار به زبان ژاپنى است. از زمان آغاز آن به عنوان مکملNupedia در ۱۵ ژانویه ۲۰۰۱ تاکنون پروژه هاى مشابه آن رو به افزایش بوده و در حال حاضر خدمات مشابه با ویکى پدیا که در حوزه دایره المعارف است به سایر حوزه ها نظیر فرهنگ لغت، کتاب و خبر هم بسط یافته و به ترتیب بهWiktionary، Wikibooks وWikinews شهرت یافته است.
نکته بسیار حائزاهمیت در این دایره المعارف اینترنتى این است که هرکسى مى تواند مطالب آن را ویرایش کند و تغییر دهد. همین موضوع بزرگ ترین نقطه ضعف این دایره المعارف نیز به حساب مى آید چون هیچ تضمینى وجود ندارد که عده اى از سر لاابالى گرى و بى قیدى به ویرانى این دستاورد بزرگ خرد جمعى انسان ها نپردازند. به عبارت دیگر ماهیت باز این سایت اینترنتى باعث مى شود کاربر نتواند بدون دغدغه به درست بودن مطالب آن اطمینان کامل داشته باشد.
هنوز بسیارى از منتقدان و طرفداران دایره المعارف هاى سنتى و متعارف این سایت اینترنتى را به عنوان یک مرجع قبول ندارند و وضعیت آن بسیار جنجالى و اختلاف برانگیز است. از سویى طرفداران و کاربران ویکى پدیا به خاطر مزایاى فراوانى که دارد به تمجید و تحسین آن مى پردازند. از جمله این که رایگان و قابل ویرایش است و این که موضوع هاى بسیار متنوعى را پوشش مى دهد و در دل هر متن کلماتى که راجع به آن یک مقاله مستقل وجود دارد به صورت لینک مشخص شده و کاربر مى تواند روى آن لینک، کلیک کرده و به متن کامل آن مقاله مستقل دسترسى پیدا کند. اما مهم ترین انتقاد منتقدان به این دایره المعارف اینترنتى این است که نمى توان به راحتى از موثق بودن اطلاعات آن اطمینان حاصل کرد. پشتوانه دایره المعارف هاى متعارف و چاپ شده، کتاب ها، رسانه هاى گروهى و دانشگاه ها به حساب مى آیند در حالى که تکیه مقاله هاى ویکى پدیا برGNU FREE Documentation License است.
• هدف از ایجاد این دایره المعارف
جیمى ویلز مدیرعامل این بنیاد غیرانتفاعى درباره هدف از ایجاد این بنیاد مى گوید: «ویکى پدیا تلاشى براى خلق دایره المعارف رایگانى است که بالاترین کیفیت را داشته باشد و دانش مورد نیاز کاربران را به زبان خودشان فراهم آورد.» اگر مى خواهید به متن کامل اهداف ویلز آشنایى پیدا کنید کافى است در خود سایت ویکى پدیاWalesgoal را مورد جست وجو قرار دهید که شما را به آدرسen.Wikipedia.org/Wiki/Wikipedia # endnate-Walesgoal رهنمون مى شود.
فلسفه ایجاد این سایت به نام آن بازمى گردد که لغتى از زبان مردم هاوایى است. در این زبان«Wiki Wiki» به معنى «سریع» است. قصد بنیانگذار این دایره المعارف آن است که مجموعه اى بیافریند که کیفیت آن از بریتانیکا و آمریکانا بهتر باشد در صورت نیاز قابل چاپ روى کاغذ باشد.
پروژه هاى مشابه دیگرى براى ایجاد دایره المعارف اینترنتى تاکنون به اجرا درآمده، معروف ترین آن بعد از ویکى پدیا، دایره المعارف اینترنتى دانشگاه استانفورد است؛Nupedia که دیگر فعال نیست. وب سایت هاى دیگرى وجود دارد که طراحى و اداره آن متکى به فرد است مثل سایتh2g2، everything2 سایت هایى هم وجود دارند که دست اندرکاران آن جمعى از افراد هستند مثلSusning-nu یاenciclopedialibre اما هیچ یک جایگاهWiki را پیدا نکرده اند.
مطالبى که در این دایره المعارف منتشر مى شوند حق کپى رایت به شیوه متعارف در مورد آن صدق نمى کند در عوض همه مطالب آن براى کسانى که از قوانینGFDL پیروى مى کنند مجاز است. آن بخش از ویکى پدیا که از قوانین کپى رایت موجود استفاده کرده رایگان نیست و از همان قواعد متعارف پیروى مى کند. بعضى از عکس ها صوت ها و تصاویرى که در این دایره المعارف رایگان در اختیار گرفته و قواعد و اصول کپى رایت در آن حاکم است فقط براى استفاده منصفانه رایگان و مجاز است. به عبارت دیگر برخى از مطالب ویکى پدیا به آثارى بازمى گردد که در اصل کپى رایت دارند و کاربر فقط حق دارد یک یا چند نسخه از آن را داشته باشد و به دوستانش معرفى کند اما حق ندارد آن را تکثیر کند. [به این نوع استفاده از آثار حاوى کپى رایت استفاده منصفانه یاFair use مى گویند]
با این که بسیارى از منتقدان به موثق بودن این دایره المعارف تشکیک کرده اند با این همه بسیارى از رسانه هاى معتبر، دانشگاه ها و حتى سازمان هاى خبرى از ویکى پدیا به عنوان مرجع نام برده یا حداقل از آن بهره گرفته اند اما هنوز در مطالعات آکادمیک، کتاب ها، کنفرانس ها و پرونده هاى قضایى، ویکى پدیا کمتر به عنوان مرجع مورد استفاده قرار گرفته است.
• ویراست هاى مختلف در زبان هاى مختلف
در حال حاضر این سایت اینترنتى قابلیت ارائه خدمات در ۱۹۵ زبان مختلف را دارد اما فعلاً فقط ۹۲ زبان مستقل در آن فعال هستند [خوشبختانه زبان فارسى هم در این سایت فعال است اما تعداد مقاله هاى آن خیلى چشمگیر و قابل فخر و مباهات نیست]. زبان هایى که از همه بیشتر فعالند عبارتند از: انگلیسى، آلمانى، ژاپنى، فرانسوى و سوئدی. هر ویراست این دایره المعارف از ویراست زبان دیگر کاملاً جدا و مستقل است. [به عبارت دیگر اطلاعاتى که در زبان فارسى از فردوسى وجود دارد همان اطلاعات یا ترجمه همان اطلاعات به زبان انگلیسى نیست و با هم فرق دارد.]
• مقاله ها فرم نهایى ندارند
هرکسى مى تواند مطالب این سایت را تغییر دهد و تغییرات را بلافاصله مشاهده کند، چون طراحان این سایت معتقدند خرد جمعى انسان ها باعث بهبود محتویات این سایت مى شود همان طور که سیستم عامل لینوکس و کدهاى آن در اختیار مردم قرار گرفته و تاکنون به اثبات رسانده که خرد جمعى باعث بهبود آن شده و لاابالى گرى یا بى قیدى باعث ویرانى آن نشده است. در حالى که سیستم عامل ویندوز که کدهاى آن در اختیار مردم نیست بیشتر در معرض هجوم و ناامنى قرار گرفته است تا جایى که روزى نیست به اخبار اینترنت مراجعه کنید و مایکروسافت اصلاحیه اى براى نرم افزارش پیشنهاد نکرده باشد.
چون این سیستم عامل نواقص زیادى دارد و مایکروسافت براى حل و فصل آن متکى به متخصصان خودش است. در حالى که لینوکس متعلق به همه مردم است و به اصطلاحopen Source است، یعنى منبع و کدهاى اصلى آن در اختیار همه متخصصان دنیا است. طراحان ویکى پدیا معتقدند که اگر باز و آزاد باشد روز به روز بهتر خواهد شد. به همین دلیل تغییر مطالب آن براى کسى افتخار نمى آفریند و هیچ گروهى ویراستارى آن را برعهده نمى گیرد و هیچ کاربر یا گروه ویراستارى متولى آن نیست. در بعضى از موارد که میان کاربران اختلاف نظر وجود دارد جنگ میان کاربران اتفاق مى افتد (براى اطلاعات بیشتر در خود سایت ویکى پدیا کلمهEditwar را جست وجو کنید.) از نظر سازندگان و طراحان تکامل این سایت از قواعد تکامل در طبیعت پیروى مى کند و تئورى هاى داروین نیز در مورد آن مصداق دارد. به این ترتیب اگر شما امروز به ویکى پدیا مراجعه کنید و معنى کلمه اى را در آن سراغ بگیرید ممکن است بعد از مدتى دوباره به آن مراجعه کنید اما تمام اطلاعات آن را تازه و جدید بیابید. براى همین هرگز در این سایت نمى توانید انتظار داشته باشید به مقاله اى بربخورید که فرم نهایى آن باشد.
• سیاست ها و مرامنامه
ویکى پدیا از داوطلبان تشریک مساعى در این سایت خواسته است که به یک مرام پایبند باشند و آن «داشتن دیدگاه خنثى» است(neutral point of view) کاربران مى توانند نقاط اختلاف یا مناقشه در یک بحث را معرفى کنند اما نمى توانند به طرفدارى یا مخالفت بپردازند. ایده آل این است که تمام نظرها در مورد یک موضوع به صورت منصفانه مطرح و قضاوت بر عهده خواننده گذاشته شود. ضمن آن که میزان پرداختن به نظرها باید متناسب با طرفداران آن باشد [مثلاً اگر در جامعه اى ۸۰ درصد طرفدار یک موضوع و ۲۰ درصد مخالف آن هستند نوع پردازش باید متناسب با همین درصدها باشد].
از لحاظ صاحبان این سایت عقیده ها و تئورى هایى که تاکنون در جایى به چاپ نرسیده باشند و تحقیق اصل یا«original research» به حساب مى آیند نباید در این سایت منتشر شوند. براساس مرامنامه این سایت، انتشار «تحقیق اصل» با اصل «داشتن دیدگاه خنثى» منافات دارد. بنابراین نباید در این سایت ایده هاى جدید یا عقاید و نظرات شخصى کاربران درج شود. ویکى پدیا اگر تشخیص بدهد که کلمه اى یا مقاله اى مناسب این دایره المعارف نیست آن را حذف خواهد کرد.
• نویسندگان ویکى پدیا
هر کاربرى مى تواند نویسنده این دایره المعارف باشد و هیچ یک از کاربران در این سایت بر دیگرى برترى ندارد. اما به هر حال صدها تن از برنامه نویسان، طراحان وب سایت و نویسندگان مراقبت از این سایت را بر عهده گرفته اند. کارشناسان فنى در بنیاد ویکى پدیا یک حق یا امتیاز انحصارى دارند و آن این است که جلوى پاک شدن مقاله هاى این سایت را بگیرند و هر کجا که کاربر براساس مرامنامه و سیاست هاى این سایت از جمله «داشتن دیدگاه خنثى» عمل نکرد از ادامه کار وى جلوگیرى به عمل آورند. در ژانویه ۲۰۰۵ (بهمن ۱۳۸۳) ویکى پدیا ۱۳ هزار کاربر فعال داشت که در هر ماه حداقل ۵ بار مطالب را ویرایش مى کردند. ۹ هزار نفر از آنها متعلق به سه زبان انگلیسى، آلمانى و ژاپنى بودند. ۳ هزار کاربر هم وجود داشتند که بسیار فعال بوده و در ماه ۱۰۰ ویرایش انجام داده بودند.
• ارزیابى ویکى پدیا
از نظر تحلیلگران وجود این بنیاد و دایره المعارف اینترنتى رایگان آن نوعى آزمون اجتماعى در حوزه «دموکراسى و آنارشى» است. به هر حال هر کس که به ویرایش متن هاى این دایره المعارف مى پردازد در مقابل نظراتش پاسخگو است و از مطالبى که استفاده کرد، باید بتواند دفاع کند. با این وصف به لحاظ قابلیت اعتماد، جامعیت و وثوق (موثق بودن) هنوز جایگاه بالایى پیدا نکرده و هنوز در کتابخانه ها، دانشگاه ها و غیره به عنوان مرجع کاربرد کمترى
دارد. منتقدان مى گویند چون هر کسى مى تواند آن را تغییر دهد بنابراین قابل اعتماد و قابل اتکا نیست.
گاردین در سال ۲۰۰۴ با فلیپ برادلى، یکى از کتابداران معروف انگلیسى مصاحبه کرد. برادلى در این مصاحبه گفت از ویکى پدیا استفاده نمى کند و اطلاع ندارد که آیا کتابدارى وجود دارد که از آن به عنوان مرجع استفاده کند. وى مهمترین مشکل آن را نداشتن یک متولى عنوان کرد. «ته پاپاس» ویراستار اجرایى بریتانیکا نیز در مصاحبه با گاردین مى گوید: «ویکى پدیا بر این فرض بنا نهاده شده که اصلاحات مستمر باعث بهبود و کامل شدن آن مى شود اما این فرض هرگز به اثبات نرسیده است.» «دانا بوید» Dana Boyd هم مى گوید: «[ویکى پدیا] هرگز به یک دایره المعارف تبدیل نخواهد شد، اما به هر حال مى توان گفت که حاوى دانش است و براى مقاصد دیگر [غیر از کارکرد به عنوان مرجع] بسیار ارزشمند و مفید است.» رابرت مک هنرى ویراستار سابق بریتانیکا هم قضاوت جالبى دارد و مى گوید: «هر چقدر هم که مقاله اى در ویکى پدیا به «قابلیت اعتماد» نزدیک شود در نهایت همواره راه به روى فضول باشى هاى کم سوادSemiliterate meddler باز است.»
